YERALTI MADEN İŞYERLERİNE İLİŞKİN İŞ MEVZUATINDA ÖZEL HÜKÜMLER
Tablo 1: Yeraltı Maden İşyerlerine İlişkin Özel Hükümler Karşılaştırma Tablosu
| Genel Hüküm | Yeraltı Maden İşçileri | |
| Haftalık Çalışma Süresi
(En Çok) |
45 saat | 37,5 saat |
| Günlük Çalışma Süresi
(En Çok) |
11 saat | 7,5 saat |
| Tam Süreli İşçilere Ödenecek En Az Ücret | Asgari Ücret | Kömür ve Linyit çıkarılan işyerlerindeki yeraltı maden işçileri için
Asgari ücret*2 |
| Fazla Süreli ve Fazla Çalışma | İşçi onayıyla yılda 270 saate kadar mümkün. | Zorunlu nedenlerle (m.42) veya olağanüstü haller (m.43) dışında fazla çalışma yaptırılması mümkün değildir. |
| Minimum Fazla Süreli ve Fazla Çalışma Ücreti | Fazla Çalışma: Saatlik ücretin %50 artırımlı hali
Fazla Süreli: Saatlik ücretin %25 artırımlı hali |
Saatlik ücretin %100 artırımlı hali |
| Asgari Yıllık Ücretli İzin Süreleri | Kıdem basamaklarına göre 14-20-26 gün | Kıdem basamaklarına göre belirlenen asgari süreler +4 gün olarak uygulanır: 18-24-30 gün |
| Çalıştırma Yasağı | 18 yaş altı çocuk ve genç işçiler belirlenen yasal koşullarda ve işlerde çalıştırılabilir. | On sekiz yaşını doldurmamış erkek, her yaştaki kadınların ve engellilerin çalıştırılması yasaktır. |
| Engelli Çalıştırma Yükümlülüğü Hesabı | Zorunlu çalıştırılacak işçi sayılarının tespitinde belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmesine göre çalıştırılan tüm işçiler esas alınır. | Yer altı işlerinde çalıştırılan işçiler hesaplamaya dahil edilmez. |
| Özel İstihdam Büroları Aracılığıyla Geçici İş İlişkisi | Yasal koşullar dahilinde kurulabilir. | Yeraltı maden işyerlerinde özel istihdam büroları aracılığıyla geçici iş ilişkisi kurulamaz. |
| İş Güvencesine Esas 6 Aylık Kıdem Koşulu | Uygulanır. | Uygulanmaz. |
“Yeraltı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi günde en çok 7,5; haftada en çok 37,5 saattir.”
İş Kanunu’nun 63. maddesinde, haftalık çalışma süresinin en çok 45 saat olduğu ancak yeraltı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresinin; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saat olacağı hüküm altına alınmıştır.
Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler işçinin günlük çalışma sürelerinden sayılmaktadır.
“Kömür ve Linyit madenlerinde çalışan yeraltı işçilere asgari ücretin 2 katından az ücret ödenemez.”
3213 Sayılı Maden Kanunu’nun Ek 9 uncu maddesine göre 4. Grup madenlerden olan “Linyit” ve “Taşkömürü” çıkarılan işyerlerinde, yer altında çalışan işçilere ödenecek ücret miktarının asgari ücretin iki katından az olamayacağı hüküm altına alınmıştır.
Örneğin, 2024 yılında brüt asgari ücret 20.002,50-TL’dir. Buna göre Linyit ve Taşkömürü çıkarılan bir işletmede yer altında çalışmakta olan bir işçinin brüt ücreti en az 40.005,00-TL olacaktır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus ilgili düzenleme, yalnızca Linyit ve Taşkömürü çıkarılan işyerleri için geçerli olup diğer maden işletmeleri ve yer altında çalışma yapan diğer işyerlerini kapsamamaktadır.
“Zorunlu ve olağanüstü haller dışında yeraltı maden işyerlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.”
4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde, yeraltında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamayacağı belirtilmiştir. Ancak zorunlu nedenlerle (m.42) veya olağanüstü hallerde (m.43) fazla çalışma yaptırılması mümkündür. Bu durumda fazla çalışma yaptırılan işçilere, haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %100’den az olmamak üzere artırılması suretiyle ödenecektir.
Örnek:
Haftalık 45 saat çalışılan yeraltı maden işleri yapılmayan bir işyerinde, aylık ücreti 42.187,50-TL olan bir işçinin 12 saatlik fazla mesaisine karşılık ödenmesi gereken fazla mesai ücreti şöyle olacaktır;
- Saatlik ücret hesabı (detay için bakınız Tablo 3):
42.187,50 TL /225 saat = 187,5 TL/saatlik ücret
- Fazla çalışma hesabı:
187,5 (saatlik ücret) *12 (yapılan fazla mesai) *1,5 (fazla mesai oranı) = 3.375,00-TL’dir.
Yeraltı maden işyerinde aylık 42.187,50-TL ücretle çalışmakta olan bir işçinin ise haftalık çalışma süresi en fazla 37,5 saat olacaktır. Bu işçinin onayı olsa dahi kural olarak fazla mesai yaptırılamayacaktır. Ancak zorunlu nedenle 12 saat fazla mesai yapması halinde işçiye ödenmesi gereken fazla mesai ücreti:
- Saatlik ücret hesabı:
42.187,50/187,5 saat = 225 TL/saatlik ücret
- Fazla çalışma hesabı:
225 TL (saatlik ücret) *12 (yapılan fazla mesai) *2 (fazla mesai oranı) = 5.400,00 TL
Tablo 3: Haftalık Çalışma Süresine Göre Fazla Çalışmaya Esas Saatlik Ücret Hesabı
“Yeraltı İşlerinde Çalışan İşçilerin Asgari Yıllık Ücretli İzin Süreleri Dörder Gün Artırılarak Uygulanmaktadır.”
4857 sayılı İş Kanunu’nun 53. maddesinde, işyerinde işe başladığı günden itibaren en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verileceği ancak yeraltı işlerinde çalışan işçilerin yıllık ücretli izin süreleri dörder gün artırılacağı belirtilmiştir (bakınız Tablo 4).
Tablo 4: Asgari Yıllık Ücretli İzin Süreleri
| Kıdem Süresi/Yaş | İşçiler İçin | Yeraltı İşlerinde Çalışan İşçiler İçin |
| Hizmet süresi bir yıldan beş yıla kadar
(beş yıl dâhil) olanlara |
14 gün | 18 gün |
| Hizmet süresi beş yıldan fazla on beş yıldan az olanlar | 20 gün | 24 gün |
| Hizmet süresi on beş yıl (dâhil) ve daha fazla olanlar | 26 gün | 30 gün |
| 18 yaş ve altında olan küçükler (İlk 5 yıllık kıdem süresi için) | 20 gün | 18 yaş ve altında olan küçükler yeraltı ve su altı işlerinde çalıştırılamaz. |
| 50 yaş ve üzerinde olan işçiler (İlk 5 yıllık kıdem süresi için) | 20 gün | 24 gün |
Örneğin, 32 yaşında yeraltı maden işyerinde çalışmakta olan bir işçinin, hizmet süresi 4 yıl ise yıllık ücretli izin hak edişi 18 gün olacaktır. Aynı işçinin, 52 yaşında olması halinde ise 50 yaşı kriterine özel düzenlemesi gereği yıllık ücretli izin hak edişi 24 gün olacaktır.
“Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi çalışılacak işlerde on sekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılmasının yasaktır.”
4857 sayılı İş Kanunu’nun 72. maddesinde, maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde on sekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılmasının yasak olduğu belirtilmiştir.
Örneğin, İş Kanunu’nun 5. Maddesinde, iş ilişkisinde cinsiyete dayalı ayrım yapılamayacağı hüküm altına alınmıştır. Ancak işverenin, yeraltı maden işletmesinin bulunması halinde kadın işçi çalıştırmaması bu yasak kapsamında değerlendirilemeyecektir. Aynı şekilde Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik kapsamında, 14 yaşını bitirmiş ve ilköğretimini tamamlamış çocukların hafif işlerde çalışabileceği ve 15 yaşını tamamlamış ancak 18 yaşını tamamlamamış genç işçilerin belli başlı işlerde çalışabileceği işler belirlenmiştir. Buna göre yeraltı maden işyerinde 18 yaşını tamamlamamış bir bireyin fiziki yeterliliğine bakılmaksızın, haftada 1 saat dahi çalıştırılması mümkün olmayacaktır.
“Yeraltı Maden İşyerlerinde Engelli İşçi Çalıştırılamaz ve Engelli İstihdam Yükümlülüğünün Tespitinde Yeraltı Maden İşçileri Dikkate Alınmaz.”
İş Kanunu’nun 30. maddesinde, en az elli işçi çalıştırma kaydıyla, özel sektör işyerlerinde çalıştırılması zorunlu engelli oranları ve kamu işyerlerinde çalıştırılması zorunlu engelli ve eski hükümlü oranları belirlenmiştir. Ancak 30. maddenin 4. fıkrasında, yeraltı ve su altı işlerinde engelli işçi çalıştırılamayacağı ve işyerlerindeki işçi sayısının tespitinde hesaba katılamayacağı hüküm altına alınmıştır.
“Yeraltı Maden İşyerlerinde Özel İstihdam Büroları Aracılığıyla Geçici İş İlişkisi Kurulamaz.”
4857 sayılı İş Kanunu’nun 7. Maddesi ikinci fıkrasında, özel istihdam büroları aracılığıyla geçici iş ilişkisi kurulabilecek haller ve süreleri belirtilmiştir. Ancak İK 7/4’e göre yeraltı maden işyerlerinde geçici iş ilişkisi kurulamamaktadır.
Örneğin, yeraltı maden işyerinde çalışmakta olan bir işçinin, askerlik nedeniyle işten ayrılması halinde bu personelin yerine geçici iş ilişkisi ile farklı bir işçinin istihdam edilmesi mümkün değildir.
“Yer Altı Maden İşçilerinde İş Güvencesi Yönünden 6 Aylık Kıdem Şartı Uygulanmaz”
4857 sayılı İş Kanunu’nun 18. maddesinde, otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olan belirsiz süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçinin iş akdinin ancak geçerli bir nedenle feshedilebileceği öngörülmüştür. Ancak İş Kanunu 18/1’e göre yeraltı işlerinde çalışan işçilerde kıdem şartı aranmamaktadır. Buna göre yeraltı işlerinde çalışan işçilerin, iş güvencesi hükümlerinden yararlanılabilmesi için gereken 6 aylık kıdem şartı söz konusu değildir. İş Kanunu’nun 20. maddesinde ise iş akdi sona erdirilen işçinin, yapılan feshin geçerli bir nedene dayanmadığı iddiası ile fesih bildiriminin tebliği tarihinden itibaren bir ay içinde işe iade talebiyle arabulucuya başvurabileceği ve anlaşma sağlanamaması halinde arabuluculuk son tutanağının düzenlendiği tarihten itibaren iki hafta içinde dava açabileceği belirtilmiştir.
Örneğin, 12.03.2024 tarihinde işe başlayan bir işçinin iş akdi, performans düşüklüğü nedeniyle 08.06.2024 tarihinde sona erdirilmiştir. Bu işçinin, henüz altı aylık kıdem şartını sağlayamadığı için kural olarak işe iade talebiyle arabulucuya başvurması ve dava açması mümkün değildir. Ancak işçinin, yeraltı maden işyerinde çalışıyor olması halinde iş güvencesi bakımından gerekli olan 6 aylık hizmet süresine bakılmaksızın diğer tüm yasal koşulların sağlanması halinde işe iade talebiyle İş Mahkemesinde dava açma imkânı bulunmaktadır.
